تقويم آريايي - کردی (pdf)  

مقدمه:

درآمدی بر گاهشمار آریایی – کردی

 (ضیاالدین ترابی)

خوشحالم می‌بینم گاهشمار کردیِ جدید که توسط محقق سخت کوش آقای طیب طاهری تهیه و تنظیم شده و در حال چاپ و انتشار مي‌باشد. اهمیت عمده‌ي این گاهشمار در این است که از یک سو مبتنی بر اسناد و روایت‌های تاریخیِ موجود در رابطه با جشن نوروز کردی است و از سوی دیگر ریشه در گاهشمار کهن زرتشتی- آریایی دارد که پیشینه آن به 507 سال پیش از میلاد (1128 سال پیش از هجرت) بر می‌گردد.

نوروز کردی گرمسيري يا همان نوروزمانگ مطابق با 25 بهمن ماه امروزی یا 26 ماه دلو در گاهشمار شمسی پیش از 1304هـ.ش در حقیقت بازمانده همان نوروز اعتدالی در سال 242 هـ.ق مطابق با 225 یزدگردی با اصلاح و تطبیقي است كه به دستور متوکل علی‌الله عباسی( 232-247 ) به طور موقت انجام گرفت و دوباره در زمان خلافت معتضدبالله (279-289هـ.ق)به مرحله اجرا درآمد. بدین ترتیب با اجرای به اصطلاح چنین کبیسه‌ای روز 26 ماه دلو (بهمن) سال 225 یزدگردی مطابق شد با اول فروردین ماه (روز نوروز) سال 236 هجری شمسی، حادثه‌ای که به عنوان یک سنت توسط کردها حفظ شد و هر ساله به عنوان نوروز کردی گرمسيري جشن گرفته می‌شود.گفتنی است ثابت نگه‌داشتن یک روز سال به عنوان نوروز یا جشن بی سابقه نیست، و نمونه مشابه آن را می‌توان در گاهشمار سنتی ارمنیان مشاهده کرد. بدین ترتیب که تا حدود یکصد سال پیش، مردم ارمنستان روز 11 ماه ژوئيه میلادی (ژولین) مطابق با 20 تیرماه خورشیدی اعتدالی را به عنوان نوروز یا به اصطلاح خودشان نوسرد جشن می‌گرفتند. گرچه در نوشته‌های خودشان جز این که نوشته‌اند این رسم از سال552میلادی(ژولین)مرسوم شده هیچ دلیل علمی برای چنین حادثه‌ای ارائه نشده،اما درحقیقت این اتفاق بازمانده‌ي رواج گاهشمار پارسی (یزدگردی)در ارمنستان و ثابت نگه‌داشتن یک روز تاریخی به عنوان یک سنت دیرین و رعایت آن است. چرا که سرزمین ارمنستان قرن‌ها بخشی از امپراطوری بزرگ پارسیان بوده و گاهشمار رایج درآن سرزمین هم گاهشمار پارسی بوده است،پس بدیهی‌ست که باید پیشینه آنرا در گاهشمار پارسی (یزدگردی) جستجو کرد. بدین ترتیب در صورت تطبیق تقویم‌های میلادی و پارسی (يزدگردی) به راحتی می‌توان دریافت که این جشن نوسرد ارمنی چیزی جز حفظ یک جشن کهن پارسی و زرتشتی نیست که همان روز نوسرد یا روز ششم فرودین ماه در سال 1060 پارسی (79 – یزدگردی) یا 79 سال پیش از به سلطنت رسیدن یزدگرد سوم ساسانی در سال 632 میلادی است. بدین گونه که در صورت تطبیق دو تقویم میلادی (ژولین) و گاهشمار پارسی(یزدگردی) خواهیم داشت: 1/1/1060 پارسی = 6/7/552 میلادی (ژولین)و در نتیجه داریم: 6/1/ 1060 پارسی = 11/7/552 میلادی (ژولین) برای تطبیق دو مورد نوروز کردی گرمسيري و جشن نوسرد ارمنی تنها با در دست داشتن یک مبدأ گاهشماریِ دقیق عملی است، که همانا گاهشمار آریایي- کردی مي‌باشد و مبدأ آن 507 سال پیش از میلاد است كه دلایل علمیِ چنین مبدأی به روشنی بیان شده است. علي‌كل در این مورد اسناد فروانی وجود دارد که متأسفانه از دید مورخان و تقویم نگاران به دور مانده که در اینجا مختصري به چند مورد اشاره خواهد شد:

1- گزارش بندهشن در مورد دين‌آوري زرتشت و مبدأ زرتشتي.

2- گزارش ابوريحان بيروني در مورد تولد اشو زرتشت در 258 سال پيش از اسكندر (تاريخ اسكندري)،و اصلاح گاهشماريِ پارسي توسط وي.(آثارالباقيه72).

3- گزارش زاداسپرم در مورد كبيسه‌گيري و انتقال روز درگذشت اشوزرتشت از 11 ارديبهشت ماه به 11 دي‌ماه با اجراي 8 ماه كبيسه. (گزيده زاداسپرم208 ).

4- گزارش مسعودي در مورد به سلطنت رسيدن يزدگرد سوم ساساني در اول تيرماه سال 1379 بخت‌النصر.(التنبيه‌والاشراف 179).

5- گزارش مسعودي در باره‌ي تاريخ وفات حضرت رسول (ص) در روز دوشنبه هفتم ربيع‌الاول 11 هـ.ق مطابق با سوم(اول) ماه حزيران سال 943 اسكندري مطابق با 16 اسفند ماه فارسي به سال 1380 بخت‌النصر و سال صدم پادشاهيِ انوشيروان پسر قباد. (التنبيه‌والاشراف257).

6- گزارش ابوريحان بيروني در مورد مدت حكومت ايرانيان از زمان اشو زرتشت تا درگذشت يزدگرد سوم ساساني به مدت 1221 سال.(آثارالباقيه 72).

7- گزارش مورخان و منجمان در مورد تاجگذاري يزدگرد سوم ساساني در نوروز يزدگردي (اول فروردين ماه سال خورشيدي ناقصه) مطابق با اول تيرماه سال يازدهم هجري شمسي (اعتدالي) و مطابق با 22 ربيع‌الاول سال يازدهم هجري قمري و مطابق با 16 ژوئن 632 ميلادي و 16 حزيران 943 اسكندري. (همايي،تاريخ ايران362).

كه از اين 6 مورد دو مورد اول و دوم در مورد تولد و مبدأ زرتشت با چهار مورد بعدي با هم در ارتباط‌اند، به ويژه گزارش زاداسپرم، مسعودي و ابوريحان كه هر سه با مورد آخر درباره‌ي تطبيق نوروز سال نخست يزدگردي (سال جلوس يزدگرد سوم به سلطنت) با انقلاب صيفي (اول تابستان يا روز اول تيرماه سال 11 هجري شمسي) در ارتباط كامل‌اند؛ به ويژه با اندكي دقت متوجه مي‌شويم كه بين دو گزارش شماره‌ي 5 و 7 اشاره به سال 943 اسكندري شده است، كه همين 943 سال اسكندري در گزارش ابوريحان بيروني (گزارش شماره 6) به طور ضمني در رقم 1221 سال نهفته است. بدين گونه اگر از اين رقم 1221 سال كه به تأييد ابوريحان بيروني فاصله‌ي بين تولد اشو زرتشت و درگذشت يزدگرد سوم است 20 سال سلطنت يزدگرد سوم را كسر كنيم به رقم 1201 سال مي‌رسيم، كه در صورت كسر 258 سال فاصله‌ي بين اشو زرتشت و اسكندر (تقويم اسكندري) باز خواهيم داشت 943 سال، يا همان سال 943 اسكندري كه شانزدهم حزيرانِ آن مطابق بوده است با روز جلوس يزدگرد سوم به سلطنت، كه روز اول فروردين ماه خورشيديِ ناقصه (پارسي كهن يا يزدگردي اخير) يا همان روز نوروز سال اول تقويم يزدگردي است كه مطابق بوده است با اول تيرماه سال يازدهم هجري خورشيدي. بنابراين با توجه به چنين مبدأ تاريخي است كه امسال سال 2522 آريايي-كردي مي‌باشد يا 1128+1394 = 2522. 

تقويم آريايي- كردي استخراج از كتاب زيگ آريايي-كردي

 (طیب طاهری)

تقويم كردي در حال حاضر به سه شيوه در مناطق مختلف كردنشين محاسبه مي‌گردد؛ يكي تقويم ميلادي با ماه‌هاي سرياني است، ديگر تقويم خورشيديِ پس از 1304 مصوب شوراي ملي ايران با تغيير در نام ماه‌ها، و ديگر تقويم ديني– نجوميِ غير رسمي در ميان قبايل مختلف كردستان. تقويم پيش رو كه شرح آن در كتاب زيگ آريايي- كردي و با ترجمه‌ي « سالَپيـَوي ئاريايي- كوردي» آمده به هر سه مورد پرداخته است.

در خصوص مبدأ گاهشماري و اينكه مباديِ تقاويم مي‌بايست قابل محاسبه و بر اساس علم گاهشمار باشد آقاي ضياء‌الدين ترابي شرح مختصري ارائه نموده‌اند كه براي اطلاعات بيشتر مي‌توان به كتاب ايشان تحت عنوان «زردشت و گاهشماري ايراني» و همچنين مبدأ گاهشمار از كتاب « زيگ آريايي- كردي» مراجعه كرد.

در خصوص تقويم كردي سردسيري مي‌بايست عنوان كرد كه اين سالشمار همان تقويم جلالي مي‌باشد كه متناسب با آب و هواي منطقه‌ي كوهستاني و شمال كردستان است. تمام ماه‌هاي آن 30 روزي‌ست و پنجه تار يا خمسه‌ي مسترقه نيز در پايان ماه آخر سال محاسبه مي‌گردد، كه در سال‌هاي كبيسه خمسه 6 روزي خواهد شد. اما تقويم كردي گرمسيري يك تقويم نجومي- ديني مبتني بر محاسبه‌ي تقديم اعتدالين بر اساس موقعيت زمانيِ جامعه‌ي شباني و ديني است.

اين تقويم راهبر محاسبات علم‌التنجيم مي‌باشد و علاوه بر آنكه همخوان با آب و هواي جنوبي كردستان است مي‌توان سعد و نحس روزها را نيز با آن مشخص نمود. در واقع اين تقويم يك تقويم ديني است كه بر اساس چرخش زمين متناسب با نقطه اعتدالين، حركت و جابجايي ستارگان و انطباق آن با ناظر زميني و متأثر شدن از انرژي‌هاي مربوطه وضع شده است. ماه‌هاي آن سي روزي مي‌باشد و آغاز سال آن از 25 بهمن برابر با 14 فوريه است و خمسه نيز در پايان آخرين ماه سال محاسبه مي‌گردد كه در سالهاي كبيسه 6 روزي خواهد شد. اين تقويم و محاسبه‌ي آن صرفاً بر اساس بُرُج دوازده‌گانه در دايره‌البرج و انطباق آنها بر زمين محاسبه مي‌شود كه به جهت ثابت نگه داشتن آن و مشخص نمودنش منطبق بر سالشمار ثابت خورشيدي تعريف مي‌گردد.

ناگفته نماند اين تقويم علاوه بر لحاظ كردن صورت‌هاي فلكي و ستارگان مربوطه در محاسبات خود، كاملاً با شرايط كشت و زرع و دامداري نيز منطبق است، به همين دليل تقويم خراجي صحه بر آن مي‌گذارد؛ و اگر چنانچه در طول تاريخ ازاين تقويم بحثي به ميان آمده خود دليلي است بر كهن بودن موضوع. همانگونه كه نقل شده اولين كساني كه به اين تقويم روي آورده‌اند بابلي‌ها در 2000 سال قبل از ميلاد بوده‌اند.

اين تقويم و محاسبه‌ي آن توسط كردها در طول زمان لحاظ مي‌شده چراكه جامعه‌ي كردها مبتني بر آموزه‌هاي زردشت- حفظ حرمت زمين و حيوان(شباني و كشاورزي)- بوده. همخوان بودن آب و هوا با رويت صور فلكي و همچنين نقطه صفر آغازين سال در زمان وضع، و غير منطبق شدن اين موارد بر هم در طول زمان به خاطر جابجائيِ ستارگان باعث به وجود آمدن مبحث مربوط به تقديم اعتدالين و محاسبه‌ي اختلاف مي‌گردد. به عنوان مثال شخصي كه مثلاً در صورت فلكي ثور به دنبال مطلب مورد نظر خود بوده اين امكان در زمان دومين ماه از تقويم خورشيدي برايش فراهم نمي‌شده چراكه اين صورت فلكي را در آسمان نمي‌ديده، پس به جهت رويت اين صور و مشخص نمودن آن بر اساس تقويم خورشيدي مي‌بايست كه زمان رويت اولين صورت فلكي يعني حمل را به عقب كشاند، به اين شكل و محاسبه رويت برج حمل در اواخر بهمن‌ماه خورشيدي قرار مي‌گيرد و اين مهم توسط نقطه صفر اعتدال خورشيدي ثابت نگه داشته مي‌شود. اما دلايلي كه مي‌توان به جهت اثبات و موجوديت تقويم كردي گرمسيري در كردستان به آن اشاره كرد كه شامل شواهد و قرائن بازمانده در ميان قبايل كرد منگور،سكر،مكريان،لك... مبني بر روز آغاز سال در بهمن‌ماه خورشيدي در نزد اينان اشاره كرد. محاسبه‌ي گاهشمار خراجي كه محل دستور و محاسبه‌ي آن در موصل و خاك كردستان بوده و آن 25 بهمن خورشيدي به جهت آغاز سال را به دست مي‌دهد.(زيگ‌آريايي-كردي،ص47) محاسبه‌ي روز واقعه‌ي مرنو در زمان سلطان اسحاق برزنجه‌اي كه 16/9/636 خورشيدي بوده كه به تبع آن آغاز سال در 25 بهمن خورشيدي را به دست مي‌دهد.(زيگ،ص55) بحث خوشه‌ي پروين در صورت فلكي ثور و اولين رويت آن از آسمان شرقي در 20 آبان خورشيدي به عنوان اولين روز زمستان كردي گرمسيري كه باز همان 25 بهمن خورشيدي براي آغاز سال به دست مي‌دهد.(زيگ،ص120) نبرد اپوش (قلب‌العقرب) و تيشتر (گلاويژ) كه در اوستا هم به آن اشاره شده است و از ديد ناظر زميني باز همين تاريخ 25 بهمن خورشيدي را براي آغاز سال كردي گرمسيري به دست مي‌دهد.(زيگ،ص111) اشاره‌ي متون كلاميِ يارسان به بحث نيش عقرب و تأثيراتي كه از آن ارائه داده مي‌شود كه باز همان 25 بهمن خورشيدي را براي آغاز سال كردي گرمسيري عنوان مي‌دارد.(زيگ،ص37،128) مبحث مربوط به تقديم اعتدالين كه دقيقاً منطبق بر كلام‌هاي يارسان است و بررسي آن تو را به 25 بهمن خورشيدي به جهت آغاز سال كردي گرمسيري رهنمون مي‌سازد.(زيگ،ص130) پنجه يا خمسه‌ي مسترقه نيز از جمله دلايلي است كه در صورت محاسبه‌ي آن در پايان آخرين ماه سال در تقاويم كردي(سردسيري،گرمسيري) توجيهي خواهد شد بر دلايل ذكر شده.(زيگ،ص227) اين سالشمار همان تقويمي است كه زرتشت آن‌را تدوين و بنيان گذاشته كه ساير تقاويم هم بر همين اساس تعريف و موجوديت پيدا كرده‌اند پس تمام تواريخي كه در مناسبت‌هاي اين تقويم ارائه داده شده آريايي مي‌باشد كه در صورت كسر كردن 1128 از آن تاريخ خورشيدي آن به دست خواهد آمد.

طیب طاهری